Adam Zagajewski
O ČUDENJU
(Odlomek eseja iz knjige Substancja nieuporządkowana (sln. Raztresena snov), Krakov 2019)
George Steiner, ki nas je že tolikokrat budil iz intelektualnega dremeža, rad govori o filozofskem čudenju (thaumazein). Pomnimo, da so véliki Grki uporabljali prav ta izraz – in da je bil zanje začetek filozofije neločljivo povezan s čudenjem. Pa ne le filozofije. Vsak, ki je kdaj koli izkusil sladkost – a tudi muke – duhovnega življenja, življenja znotraj umetnosti, poezije, a življenja, ki se nikoli povsem ne oddvoji od osrednjega toka eksistence, od naših srčnih zadev, vprašanj ekonomije, vsakdanjika, prijateljstva, tudi politike, jim brez truda prizna, da imajo prav.
Težje bo, če bo kdo od nas zahteval refleksijo o bolj konkretni, poročevalski temi: na primer, če bi kdo vprašal, ali nas poezija še vedno zmore osupniti, ali nas osvobaja ravnodušja in rutine, v katero nas vpenja prav vsakdanjost, klasična vsakdanjost, taka kot vedno, pa tudi njena nova oblika, ki jo soustvarjajo internet in druge nekoliko zahrbtno priročne iznajdbe, odgovor ne bi bil preprost. Vsaka veja umetnosti je seveda preplet prav tega čudenja in rutine. Čudenja se ne da zaustaviti, za vedno zamrzniti v času – poživlja nas, a nas obišče le poredko, pride in gre, in v njegovi odsotnosti se vrača rutina ali »stabilnost«, mogoče »stil«, v najslabšem primeru dolgčas.
Steinerjevsko – in grško – čudenje dobro dene domišljiji, o tem ni dvoma. Toda ali pri sodobnih pesnikih pogosto naletimo nanj? Res je, da so med nami véliki pesniki čudenja – v mislih imam na primer že pokojno, a še kako prisotno Wisławo Szymborsko, pa Czesława Miłosza in Zbigniewa Herberta (seznam je lahko daljši – Seamus Heaney, Josip Brodski in še toliko drugih). Wisławi Szymborski tok romantične poezije ni bil blizu, ravno nasprotno – v njenem delu je mnogo protiromantičnih odzivov; sicer pa niti magičnost niti sposobnost čudenja nista izključni lastnosti romantike.
Wisława Szymborska je pesnica, ki se na nek način navezuje na razsvetljenstvo. Spominjam se – ta spomin je vezan na pogovor z njo –, kako nedojemljivo v estetskem smislu je bilo zanjo pokolenje poljskih vojnih pesnikov, pravzaprav njenih sodobnikov, le da je ona debitirala bistveno pozneje – ko njih več ni bilo. Najslavnejši izmed njih, Krzysztof Kamil Baczyński, je bil romantik in sanjač, nadaljevalec estetike Juliusza Słowackega, avtor pesnitev, gosto posejanih z metaforami, razpoloženjskih, ki jih mnogo bolj nesejo valovi asociacij kot pa refleksija. In prav taki poeziji, mehki, vročični, fantazmagorični, iz katere je bila odstranjena mreža razumskih navezav, se je odpovedala avtorica pesmi »Mačka v praznem stanovanju«.
Lahko bi rekli, da se je pri Wisławi Szymborski, ki se je v zgodnjih petdesetih letih opekla z naivnim sprejemanjem nekaterih elementov marksistično-stalinistične »nove vere«, čudenje, ki je bilo – postalo – kasneje vogelni kamen njene poetike, družilo z veliko previdnostjo. Previdnost in čudenje sta morala iti z roko v roki, da bi že vnaprej izključila možnost ponovne pomote. Že samo to je nekaj fascinantnega, zagotovo edinstvenega, morda tudi nekaj novega v zgodovini evropske poezije. Tako je véliki pesnici, živeči v dobi ideologije, ki ji je za kratek čas podlegla, ta pomembna epizoda prinesla radikalna umetniška in estetska spoznanja. Kot velika dama, katere svilen plašč se je dotaknil blata, je od tedaj prečkala ulice in trge literature z drugačnim korakom, pri čemer se je skrajno pozorno razgledovala naokoli. In posledice so bile pogosto čarobne. […]
Prav zares, čudenje je nepogrešljivo, kadar smo soočeni z minevanjem časa. Vsako pokolenje znova osuplja podlost časa, čeprav bi zadostoval obisk v katerem koli arheološkem muzeju (da ne govorimo o pokopališčih, starih ali novejših, slikovitih ali neznatnih), pa bi na osuplost postali odporni. Saj vendar vemo. Zadostuje, da se ozremo na naše starajoče se starše, dokler so živi; kasneje pa, ko odidejo, zadostuje, da se zazremo v ogledalo ali v lastno podobo, fotografirano pri »slabi svetlobi«, kot to takoj jedko pripomnimo. Povrh vsega se starajo tudi naši otroci (medicina pravi, da se najhitreje starajo dojenčki, a v mislih imam nekaj drugega). Moralo bi zadostovati – vendar ne, ne zadostuje. Vsak izmed nas mora sam, osebno in boleče odkrivati najstarejšo skrivnost sveta, knjige tu ne pomagajo, ne pomaga šola, ne pomaga pozorno in večkratno branje vseh Proustovih del, teh mojstrovin poetične magije, ki jo nadzoruje ideja. Vsako pokolenje mora prebroditi enak šok: da mora oditi, da bo izginilo. Vsako pokolenje, vsaka ženska, vsak moški. Zdi se, da nam umetniške in literarne mojstrovine ne pripovedujejo o ničemer drugem. Pa vendar nismo naredili domače naloge, nismo dovolj pozorno brali, poslušali, gledali.
Tako je, kot da bi imeli opravka z dvema različnima registroma, ki se nikoli ne srečata: na eni strani čas v književnosti, poeziji, filozofiji, a tudi v filmu (na primer pri Bergmanu) in slikarstvu (Rembrandtovi avtoportreti!), v elegični glasbi; na tisoče strani, na desetine sonat, na stotine vélikih pesnitev in prodornih filozofskih analiz, na drugi strani pa – naš lastni čas, naš lastni ubijalec, naše staranje, naše odkrivanje »smrtnosti« (v narekovajih, ker jo pravzaprav odkrivamo samo pri drugih, prijateljih, znancih in neznancih). »Naš čas« – čeprav si raba svojilnega pridevnika tu zasluži smeh. Kdo je čigav.
Izobrazba nam pri tem ni prav nič v pomoč. Prav pride v toliko drugih situacijah in kontekstih, včasih nam omogoča vzpostavitev distance do težkih in neprijetnih stvari, povzroči, da smo nekoliko modrejši, utrjuje krhke stene našega notranjega življenja, razširi polje našega obstoja, povezuje nas z minulimi pokolenji. Vendar nas na žalost ne more izboljšati v etičnem smislu, o čemer so velikokrat pisali v kontekstu množičnih zločinov dvajsetega stoletja, ki so jih – kot vemo – izvajali tudi eruditi. Hans Frank, nacistični rabelj na Poljskem, ki je goste (med njimi Curzia Malaparteja, ki je to opisal), sprejemal v sobanah poljskih kraljev na gradu Vavel, je bil izredno izobražen človek, tudi umetniško. Rad je igral Chopina, točno tega Chopina, čigar del se na njegov ukaz v okupirani državi ni smelo javno izvajati. Z erudicijo pa si prav tako ne moremo pomagati na drugem področju, kjer gre za tragedijo časa, našega časa, našega počasnega odhajanja, minevanja, kjer na kocki ni čas Marcela, čas Ronsarda, Villona, čas Bergmana ali Becketta, temveč naš, tvoj, moj.
Berimo torej, študirajmo, ne zanemarjajmo, bog ne daj, velikih muzejev, galerij, tudi ne puščajmo vnemar kraljestva glasbe, ki tako lepo objokuje tisto, kar izgubljamo – Franz Schubert je povedal: »Fröhliche Musik? Ich kenne keine«, torej: »Radostna glasba? Take ne poznam«. Posvetimo pozornost vélikim filozofom, toda brez pričakovanj, da nam bo to pomagalo, ko se bo treba soočiti z »našim« časom, našo sodbo, ko nas ponovno preseneti to začudenje, ta posebna vrsta začudenja, zvečer ali zjutraj. Ko se odsev našega obraza nenadejano pojavi v priprtem oknu pritličnega stanovanja, mimo katerega nas zanese na nedolžnem majskem sprehodu – le da nam maja petje kosov, ta uteha, poznana vsem evropskim mestom, ameriškim metropolam pa ne, dovoli pozabiti na še en memento mori, ki je zaplesal na sveže pomiti šipi.
Čas, ena izmed najzahtevnejših tem. Ob tem pride na misel ne le slavna opazka svetega Avguština, ampak anekdotično tudi neko Heideggerjevo pismo Hanni Arendt; Martin Heidegger v njem piše, da z največjim zanimanjem požira sveže izdano Čarobno goro Thomasa Manna, da je to sijajen roman, škoda le, da je v njem toliko trapastih zastranitev na temo časa! Še dobro, da avtor Jožefa in njegovih bratov ni mogel prebrati teh besed. Očitno dva najodličnejša analitika časa ne zmoreta najti skupnega jezika.
Čudenje nam nedvomno pomaga pri grajenju in ohranjanju življenja, »podvrženega refleksiji« – po Sokratovem mnenju edinega človeka vrednega življenja. Danes je težava tudi v tem, da se je povečal razpon refleksije, kakršni lahko podvržemo svoje življenje. Ali bi psihoanalitična refleksija zadoščala atenskemu modrecu? Odgovora ne poznamo, a vprašanje zato še ni absurdno.
Življenje, podvrženo refleksiji, pravo, naporno življenje, ki pozna tako navdušenje kot obup, hkrati pa je brez odgovorov na mnogo vprašanj; ki se odpoveduje tisočim olajšavam, ki nam jih vsak dan znova ponuja množična kultura (in množična psihologija tipa self-help)– zdi se, da k njemu vodi vsaka pristna umetnost. Ampak tudi tu imamo težave s pridevniki – pravimo »pristno«, »pravo«, a ko izgovarjamo te besede, se previdno oziramo naokoli: ko nas vsaj ne bi nihče prosil za definicije teh stvari. Ali v resnici sploh potrebujemo definicije?
Tu je še območje tišine, območje molka. Poezija govori, a (skoraj) zmeraj govori iznad meje molka. V nasprotju s tistimi govorci, ki jim je treba z nestrpnim pogledovanjem na uro dati vedeti, naj vendar že obmolknejo, poezija takih opozoril sploh ne potrebuje; molk deluje v njej, skriva se tik pod površjem.
Pa sploh lahko polagamo toliko upov v poezijo? Le kdo se dandanes navdušuje nad njo – razen pesnikov in njihovih žena? Počasi izginja lik literarnega kritika, strokovnjaka za poezijo, ljubitelja poezije. Osrednji časopisi jo navadno prezrejo, televizije ne zanima.
Morda pa to ni nič tako strašnega. Konec koncev v astronomskih observatorijih tudi ne dela prav veliko ljudi. Mi pa vemo, da je zvezd mnogo več, na milijarde.
Adam Zagajewski
O ZDZIWIENIU
(Fragment eseju z książki Substancja nieuporządkowana, Kraków 2019)
George Steiner, który już tyle razy budził nas z intelektualnej drzemki, chętnie mówi o filozoficznym zdziwieniu (thaumazein). Pamiętamy, że wielcy Grecy właśnie tego pojęcia używali – i uznawali zdziwienie za nieusuwalny początek filozofii. Nie tylko filozofii. Każdy, kto kiedykolwiek zaznał słodyczy – ale i trudności – życia duchowego, życia wewnątrz sztuki, poezji, ale życia, które nigdy nie separuje się całkowicie od głównego nurtu egzystencji, od naszych spraw sercowych, ekonomicznych, codziennych, przyjacielskich, także politycznych, bez trudu przyzna im rację.
Gorzej będzie, jeśli ktoś zażąda od nas choćby refleksji na temat bardziej konkretny, sprawozdawczy: na przykład, gdyby ktoś zapytał, czy poezja wciąż potrafi nas zdumiewać, czy wyzwala nas z obojętności, z rutyny, w jaką wpędza nas właśnie codzienność, codzienność klasyczna, taka jak zawsze, ale i nowy jej rodzaj, produkowany przez internet i inne nieco zdradliwe ułatwienia, odpowiedź nie będzie łatwa. To oczywiste, że każda gałąź sztuki spleciona jest ze zdziwienia i z rutyny właśnie. Zdziwienia nie da się unieruchomić, zatrzymać na zawsze – ono odradza nas, ale jest rzadkim gościem, przychodzi i odchodzi, a pod jego nieobecność wraca rutyna czy „stabilność”, czy może „styl”, w najgorszym razie nuda.
Steinerowskie – i greckie – zdziwienie sprzyja wyobraźni, jak najbardziej. Czy jednak wiele go znajdziemy u współczesnych poetów? Owszem, są wielcy poeci zdziwienia pośród nas – myślę teraz na przykład, o nieżyjącej już, lecz wciąż bardzo obecnej Wisławie Szymborskiej, o Czesławie Miłoszu i Zbigniewie Herbercie (lista może być dłuższa – Seamus Heaney, Josif Brodski i tylu jeszcze innych). Wisławie Szymborskiej nie był bliski nurt romantyczny poezji, przeciwnie, dużo jest w jej dziele reakcji antyromantycznej, ale też ani magiczność, ani zdziwienie nie są wyłączną własnością romantyków.
Wisława Szymborska to poetka związana w jakiś sposób z oświeceniem. Pamiętam – to wspomnienie łączy się z rozmową z nią – jak niewyobrażalne w sensie estetycznym było dla niej pokolenie polskich poetów wojennych, w gruncie rzeczy dokładnych jej rówieśników, tyle że ona znacznie później debiutowała – gdy ich już nie było. Najsławniejszy spośród nich, Krzysztof Kamil Baczyński, to romantyk i marzyciel, kontynuator estetyki Juliusza Słowackiego, twórca poematów gęstych od metafor, nastrojowych, niesionych przez falę asocjacji bardziej niż przez refleksję. I właśnie taką poezję, miękką, gorączkową, fantasmagoryczną, z której wyjęto siatkę racjonalnych odniesień, odrzucała autorka wiersza Kot w pustym mieszkaniu.
Chciałoby się powiedzieć, że dla Wisławy Szymborskiej, która we wczesnych latach pięćdziesiątych sparzyła się na naiwnej akceptacji niektórych elementów marksistowsko-stalinowskiej „nowej wiary”, zdziwienie, które później było – stało się – kamieniem węgielnym jej poetyki, musiało się też łączyć z wielką ostrożnością. Ostrożność i zdziwienie musiały sobie towarzyszyć, tak aby z góry wyłączyć możliwość jeszcze jednej pomyłki. Już samo to jest czymś fascynującym, zapewne zupełnie wyjątkowym, może też czymś nowym w historii europejskiej poezji. Oto wielka poetka żyjąca w epoce ideologii – której na krótko uległa – wyciągnęła z tego ważnego epizodu radykalne wnioski artystyczne i estetyczne. Jak wielka dama, której jedwabny płaszcz dotknął błota, szła odtąd przez ulice i place literatury innym już krokiem, niezwykle uważnie rozglądając się dookoła. I rezultaty były często olśniewające. […]
Doprawdy, zdziwienie jest niezbędne, gdy stajemy wobec upływu czasu. Każde pokolenie od nowa zdumiewa się podłością czasu, chociaż wystarczyłaby wizyta w jakimkolwiek muzeum archeologicznym (już nie wspominam o cmentarzach, starych czy nowszych, malowniczych czy banalnych), by uodpornić się na zdumienie. Przecież wiemy. Wystarczy spojrzeć na naszych starzejących się rodziców, póki jeszcze żyją, a później, gdy odejdą, wystarczy, byśmy zaglądnęli do lustra lub obejrzeli fotografię, którą ktoś nam zrobi „w złym oświetleniu”, jak to zaraz kostycznie skomentujemy. I na domiar złego starzeją się nawet nasze dzieci (medycyna uważa, że najszybciej starzeją się niemowlęta, ale nie to mam na myśli). Powinno wystarczyć – ale nie, nie wystarcza. Najstarsza tajemnica świata musi być przez każdego z nas odkryta osobiście i boleśnie, indywidualnie, książki tu nie pomogą, nie pomoże szkoła, nie pomoże uważna i wielokrotna lektura wszystkich tomów Prousta, tego arcydzieła poetyckiej magii, kontrolowanej przez myśl. Każde pokolenie musi przeżyć ten sam szok: że musi odejść, że zniknie. Każde pokolenie, każda kobieta, każdy mężczyzna. A wydawałoby się, że o niczym innym nie mówią nam arcydzieła sztuki i literatury. A jednak nie odrobiliśmy lekcji, nie dość uważnie czytaliśmy, słuchaliśmy, oglądaliśmy.
To tak, jakbyśmy mieli do czynienia z dwoma różnymi, niespotykającymi się nigdy rejestrami: z jednej strony czas w literaturze, w poezji, w filozofii, ale także w filmie (choćby u Bergmana) i w malarstwie (autoportrety Rembrandta!), w elegijnej muzyce, tysiące stronic, dziesiątki sonat, setki wielkich wierszy i przenikliwych analiz filozoficznych, a z drugiej strony – nasz własny czas, nasz własny zabójca, nasze starzenie się, nasze odkrywanie „śmiertelności” (w cudzysłowie, bo w gruncie rzeczy odkrywamy ją tylko u innych, u przyjaciół, u znajomych i nieznajomych). „Nasz czas” – chociaż użycie przymiotnika dzierżawczego jest tu śmiechu warte. Kto kogo dzierży.
Wykształcenie nic nam tu nie pomoże. Przydaje się w tylu innych sytuacjach i kontekstach, pozwala nam czasem zachować dystans wobec rzeczy trudnych i nieprzyjemnych, czyni nas nieco mądrzejszymi, wzmacnia wątłe ściany naszego życia wewnętrznego, powiększa powierzchnię naszej egzystencji, łączy nas z minionymi pokoleniami. Ale, niestety, nie potrafi nas uczynić lepszymi w sensie etycznym, o czym przecież wielokrotnie pisano w kontekście masowych zbrodni dwudziestowiecznych, które, jak wiemy, popełniali także i erudyci. Hans Frank, nazistowski kat Polski, który przyjmował gości, wśród nich Curzia Malapartego (który to opisał), na Wawelu, w komnatach polskich królów, był człowiekiem nadzwyczaj wykształconym, także artystycznie. Lubił grać Chopina, tego samego Chopina, którego z jego rozkazu nie wolno było wykonywać publicznie w okupowanym kraju. Ale erudycja nie pomaga nam także i w innej dziedzinie, tam gdzie idzie o dramat czasu, naszego czasu, naszego powolnego odchodzenia, przemijania, tam gdzie stawką jest nie czas Marcela, czas Ronsarda, Villona, czas Bergmana czy Becketta, ale nasz, twój, mój.
Czytajmy, owszem, studiujmy, nie zaniedbujmy, broń Boże, wielkich muzeów, galerii, nie porzucajmy też królestwa muzyki, tak pięknie opłakującej to, co tracimy – Franz Schubert powiedział: „Fröhliche Musik? Ich kenne keine”, czyli: „Radosna muzyka? Nie znam takiej”. Poświęćmy uwagę wielkim filozofom, ale nie spodziewajmy się, że nam to pomoże, gdy znowu przyjdzie się nam zmierzyć z „naszym” czasem, z naszym wyrokiem, gdy znów zaskoczy nas to zdziwienie, ten specjalny rodzaj zdziwienia, wieczorem albo nad ranem. Gdy niespodziewane odbicie naszej twarzy pojawi się w uchylonym oknie parterowego mieszkania, obok którego poprowadzi nas niewinny majowy spacer – tyle że w maju śpiew kosów, to pocieszenie, które zna każde europejskie miasto, a nie znają amerykańskie metropolie, pozwoli nam zapomnieć o jeszcze jednym memento mori, które zatańczyło na świeżo umytej szybie.
Czas, jeden z najtrudniejszych tematów. Przypomina się tu nie tylko sławne spostrzeżenie świętego Augustyna, ale i, anegdotycznie, pewien list Martina Heideggera do Hannah Arendt; Heidegger pisze tam, że pochłania z największym zainteresowaniem świeżo wydaną Czarodziejską górę Tomasza Manna, że to świetna powieść, szkoda tylko, że tak wiele w niej niemądrych dywagacji na temat czasu! Dobrze, że autor Józefa i jego braci nie mógł przeczytać tych słów. Najwyraźniej dwaj wybitni analitycy czasu nie potrafią znaleźć wspólnego języka.
Zdziwienie pomaga nam niewątpliwie w zbudowaniu i utrzymaniu życia „poddanego refleksji”, jedynego życia, jak uważał Sokrates, godnego nas. Dzisiaj trudność polega też na tym, że powiększyła się gama refleksji, jakiej może być poddane nasze życie. Czy refleksja psychoanalityczna zadowoliłaby ateńskiego mędrca? Nie znamy odpowiedzi na to pytanie, które jednak nie staje się przez to absurdalne.
Życie poddane refleksji, życie prawdziwe, trudne, znające i zachwyt, i rozpacz, za to nieznające odpowiedzi na wiele pytań, rezygnujące z tysiąca ułatwień, jakie podsuwa nam codziennie kultura masowa (i masowa psychologia typu self-help) – to do niego, wydaje się, prowadzi wszelka autentyczna sztuka. Lecz i tu mamy kłopot z przymiotnikami – mówimy „prawdziwe”, „autentyczne”, ale mówiąc to, rozglądamy się uważnie dookoła: oby tylko nikt nas nie poprosił o definicję tych rzeczy. Ale czy naprawdę potrzebujemy definicji?
Jeszcze jest strefa ciszy, strefa milczenia. Poezja mówi, ale zawsze, czy prawie zawsze, mówi znad granicy milczenia. W przeciwieństwie do tych oratorów, którym trzeba wskazywać zegar, żeby wreszcie umilkli, poezja na ogół takich przestróg nie potrzebuje, milczenie pracuje w niej, kryje się tuż pod powierzchnią.
Czy jednak możemy aż tyle nadziei pokładać w poezji? Któż się dzisiaj pasjonuje poezją? – poza poetami i ich żonami? Powoli zanika postać krytyka literackiego, specjalisty od poezji, miłośnika poezji. Wielkie dzienniki na ogół ignorują ją, telewizja nie interesuje się nią.
Może jednak nie jest to takie straszne. W końcu w obserwatoriach astronomicznych też nie pracuje tak wiele osób. My jednak wiemy, że gwiazd jest dużo więcej, miliardy.
Sara Hočevar Mucić, University of Ljubljana
Edited by: Joanna Sławińska, University of Ljubljana and Tina Podržaj, University of Ljubljana